Tom Kucharz (Dresden, 1977) é licenciado en Ciencias Políticas, Socioloxía e Filosofía pola Universidade Técnica de Dresden (Alemaña). Forma parte de Ecoloxistas en Acción como coordinador da área de Agroecoloxía e Soberanía Alimentaria e é membro da Comisión Internacional da entidade en Madrid. Participa en múltiples movementos sociais, coma o 15-M e a Plataforma Auditoría Cidadá da Débeda 'Non debemos, non pagamos!'. Exerceu como profesor, ofreceu conferencias, cursos de formación e obradoiros, e desempeñou labores de investigador elaborando diversos materiais sobre crises globais, política internacional e dereitos humanos, entre outros.
1. Que balance fas dos ODM e que recomendacións propós para a axenda post 2015, tendo en conta o marco no que se realizan os encontros dixitais #Alén2015?
Aínda que cada vez máis países se están sumando aos protocolos internacionais de defensa do medio e redactan plans de sostibilidade, a realidade é que a crise ambiental non para de afondarse. Así, estamos ante unha situación nunca antes vivida polo ser humano: habitar un mundo no que estamos preto de esgotar os recursos e de saturar os sumidoiros. Ante iso debemos cambiar radicalmente o sistema agro-urbano-industrial capitalista, os modos de produción e consumo, así como a nosa forma de relacionarnos coa contorna, e transcender un sistema capitalista que antepón o beneficio económico aos dereitos humanos e a sostibilidade da vida.
A globalización capitalista está a xerar maiores inxustizas, desigualdades, conflitos armados e está a significar un maior consumo de enerxía no transporte (cambio climático, emisión de contaminantes), unha maior construción de infraestruturas (fragmentación do territorio, perda de terreos fértiles), unha produción especializada a grande escala de materias primas agrarias (monocultivos que reducen a biodiversidade, sobreexplotación de materias primas, grandes fábricas contaminantes), unha maior necesidade de empaquetado e refrixerado, e un estímulo á produción superflua. Deste xeito, os acordos de libre comercio no seo da Organización Mundial de Comercio (OMC) ou os Tratados de Libre Comercio, facilitados polo FMI, e fomentados por EUA e a UE, están a ser uns dos principais responsables do afondamento da crise ambiental.
Ademais hai que engadir que a lexislación a favor do libre comercio está supoñendo unha rebaixa xeneralizada da normativa ambiental, un incumprimento desta, e unha exportación da produción máis contaminante aos países do Sur.
Rematando co tema dos ODM: é imposible o seu cumprimento coas actuais regras de xogo do sistema capitalista e patriarcal, a repartición inxusta das riquezas e medios de produción, así como as relacións de forza. A nosa visión e avaliación como Ecoloxistas en Acción cos ODM é moi crítica.
Escribiu Ángel Calle, un compañeiro da loita contra a débeda externa, da RCADE e a campaña 'Quen debe a quen?': "Os ODM e a súa articulación mediática serán bo exemplo de como unha realidade que sacude corpos e conciencias se trata de encapsular en propostas que non constrúan contestación social, senón que lexitimen actores claves na mundialización capitalista". Apóioo totalmente. Recoméndovos o seu texto.
2. Non cres que o tema das verteduras está bastante abandonado por parte das autoridades? Non debería haber máis sancións? Cal é o voso papel para que estas cousas se controlen máis desde todos os ámbitos?
O tema das verteduras efectivamente é un problema constante e non hai vontade política na maioría das administracións de rematar coas causas estruturais e coa impunidade que hai en relación á contaminación ambiental constante.
Debe haber máis sancións, sancións xurídicas penais, non só civís, porque só coa cuestión "quen contamina paga" tampouco imos solucionar o problema. Hai moitos buratos no sistema xurídico. Por iso loitamos por unha lexislación ambiental vinculante máis contundente, pero sobre todo requírense máis medios no sistema xurídico, máis persoas contratadas para asistir as/os fiscais que perseguen os delitos ambientais, máis medios para os tribunais, máis medios para as organizacións ecoloxistas e cidadás para poder procesar aos responsables de crimes ambientais, máis acceso gratuíto á xustiza, etc.
Recoméndoche a sección de nosas/os compañeiras/os da área xurídica de Ecoloxistas en Acción, que están a facer un traballo incrible e moi valioso neste campo para perseguir aos responsables de verteduras e crimes ecolóxicos.
Unha causa xurídica na que nos persoamos como Ecoloxistas en Acción é a Querela Bárcenas, e recoméndovos moito ler os nosos comunicados de prensa sobre o caso e apoiar a querela.
Aquí vese claramente a relación entre poder político e económico, corrupción, estafa, xestión fraudulenta do diñeiro público, impactos ambientais das grandes infraestruturas, etc.
3. Que opinión che merece o tema da sobrepoboación humana no planeta. Velo como un tema que hai que abordar ou non?
Como escribe Ramón Fernández Durán no seu libro 'A creba do capitalismo global: 2000-2030': "Detrás de cada crise do capitalismo o capital saíu reforzado e máis concentrado (a chamada "destrución creativa" schumpeteriana), pero esta vez non será así, aínda que si o fose de forma momentánea. A razón, como veremos, é que o declive enerxético fósil terá unhas consecuencias dramáticas para as dinámicas de acumulación e centralización de capital, especialmente para aquelas de carácter financeiro. O chamado Pico do Petróleo marcará o principio do fin da era dos combustibles fósiles, e todo indica que estamos a atravesalo xa, ou a punto de facelo, como incidiremos máis tarde. Finaliza pois a primeira parte da Era do Petróleo que durou uns 150 anos. Neste período a poboación mundial puido sextuplicarse e a poboación urbana multiplicouse por máis de 50 (Fernández Durán, 2009). Un crecemento sen parangón en termos históricos, que non tivese sido posible sen a billa aberta do ouro negro".
"A lóxica de funcionamento e expansión do actual Capitalismo Global non só está a chocar xa cos límites da Biosfera, senón que internamente está a crear situacións cada vez máis insostibles en canto á desigualdade e capacidade de reprodución social das sociedades humanas que enguliu baixo o seu dominio, sobre todo nas grandes metrópoles do planeta. Moitas delas cada día máis polarizadas socialmente e ingobernables, sobre todo as Megacidades do Sur Global, onde máis proliferan os comportamentos patolóxicos, que se intentan enfrontar cun forte incremento da represión e a poboación reclusa. Nas devanditas metrópoles, a pobreza e a violencia cébanse especialmente sobre as mulleres, sobre cuxas costas recaen as tarefas de reprodución social.
Estase a producir pois un conflito crecente entre a lóxica do capital e a lóxica da vida. Deste xeito, a expansión capitalista depende de dous ámbitos imprescindibles para seguir crecendo: a Natureza e o espazo doméstico, ambos os dous ata agora gratuítos e ambos os dous en boa medida ao límite da súa capacidade de sustentación ao principio do novo milenio. Un, polas Crises Enerxética e Ecolóxica en marcha, e o outro, pola crise imparable das tarefas de coidado e reprodución. E os dous imprescindibles para o mantemento da vida humana e non humana". Escribiu Ramón Fernández Durán no seu libro 'A creba do capitalismo global: 2000-2030'.
Digamos que esta crise sistémica vai derivar en dinámicas e cambios mundiais profundos, non coñecidos en máis de 500 anos, cando empeza a irromper o dominio de Occidente (e o capitalismo) a escala global. A actual crise sistémica, ou crise global multidimensional, pode activar flutuacións enormes difíciles de prever, sobre todo como resultado das tendencias cara á translimitación á que está irremisiblemente abocado o capitalismo global; e na que xa está instalado en diversos ámbitos (biocapacidade rexional e planetaria, por exemplo), a pesar de que aínda non sexan claramente visibles.
Fernández Durán formula que o longo declive da civilización industrial implicará sen dúbida un colapso demográfico mundial, polo que estariamos preto do pico de poboación histórica mundial (Heinberg, 2008), que acontecerá seguramente moito antes do que as previsións de NNUU vaticinan, pois este organismo considera que se pode prolongar sen traumas a situación de business as usual.
Para concluír, é importante discutir a gran complexidade que as dinámicas de poboación e migratorias terán nas próximas dúas décadas, aderezadas moi probablemente como diciamos pola nova e colosal problemática que formulará o previsible brusco freo da expansión demográfica global, e o inicio forzado do declive da poboación de aquí a grosso modo ao ano 2030, así como as novas correntes migratorias ("refuxiados ambientais") que activará o cambio climático en marcha.
4. Que puntos deberían incluírse nos ODS segundo Ecoloxistas en Acción. Cres que servirán de algo?
A túa pregunta sobre os Obxectivos de Desenvolvemento Sostible está moi vinculada coa nosa crítica ao Cumio de Río+20 (2012) e as estratexias do poder sobre "Economía Verde" e "Capital Natural".
Sobre as nosas respostas ao cumio de Río+20 e a "Economía Verde" recoméndovos visitar o blog e a páxina da Alianza Economía Verde Futuro Imposible que puxemos en marcha en 2012 con ocasión da mobilización internacional dos movementos sociais fronte ao devandito cumio e que apoiamos desde diferentes organizacións do Estado español.
Toda a información podédela atopar neste artigo, onde queda claro por que non apoiamos os ODS e a estratexias que busca a ONU a partir do fracasado cumio de Río+20.
5. Gustaríame preguntarche sobre os cambios que poden acontecer no sistema internacional dentro da axenda post 2015 dos ODM. Precisamente, a ampliación por parte da ONU sobre a consecución destes obxectivos marca un deadline previsto para o 2030. É moi posible que para entón, o sistema internacional vexa un transvasamento de poder cara a países do Sur, como Brasil, India e Sudáfrica, con maior peso nos organismos internacionais, mesmo á marxe de China e EUA. Cres que esta eventual preponderancia dos países do Sur nun mundo post 2015 pode significar un cambio de conciencia por parte dos gobernos mundiais cara á consecución dos ODM para 2030?
Sen dúbida algunha imos ver cambios, conflitos e continuidades xeopolíticas importantes -xa as estamos a ver coa crise en Ucraína- co maior protagonismo de países como China, India, Rusia, Brasil, Sudáfrica, pero tamén Filipinas (véxase o seu papel no último cumio de cambio climático de Polonia), Indonesia, Nixeria, Turquía, México, etc. Pero estes "cambios" non necesariamente nos levarán a un cambio do sistema capitalista, senón á formación de capitalismos máis rexionais, pode que vexamos procesos de desglobalización, ao tempo que aumente a presión dunha maior integración económica mundial e do sistema financeiro global.
Pode que haxa cambios políticos internos nos países que fagan que haxa revolucións e cambios substanciais no social, económico, político e cultural. Pero coas actuais elites nestes países non só vexo moi lonxe o alcance dun mundo máis xusto e sostible, senón que hai políticas de "pan para hoxe e fame para mañá" como son os casos das economías baseadas no extractivismo, na extracción e exportación de recursos naturais, onde si se reduciron enormemente as porcentaxes da poboación que vive na pobreza extrema, pero onde se crearon conflitos ambientais e sociais enormes. Por exemplo, co caso dos monocultivos de soia, cana de azucre, millo transxénico, eucalipto, etc. en Brasil ou a emerxencia de grandes corporacións "estatais" en países como Brasil, China e Rusia do sector do petróleo ou a minaría que violan os dereitos humanos e teñen grandes impactos ambientais.
Segundo diferentes organismos internacionais, o 95% do crecemento mundial será fóra da UE a partir do 2015. E China será pronto a economía máis grande do mundo, con maiores investimentos en investigación e gastos militares. Hai unha carreira especial entre os diferentes países emerxentes e moitos teñen armas atómicas. Por si soa, a cuestión dun mundo multipolar non resolve os graves problemas de miles de millóns de persoas, abre fendas, abre oportunidades, pero tamén novas ameazas e vellas continuidades.
A fe no progreso sen límites é hoxe máis forte nos novos centros emerxentes, e en gran parte do Sur Global.
Dicía tamén Ramón Fernández Durán: "Unha das consecuencias da Creba do Capitalismo Global será a posta en cuestión da colonialidade do poder mediático global, en paralelo á progresiva perda de poder de Occidente. De feito, Occidente, e en concreto EUA, perdeu xa en boa medida o monopolio do poder cultural global, que ata hai poucos anos ostentaba case en solitario. Hollywood deixou de ser a Fábrica de Soños mundial, pois outros múltiples centros compiten co seu poder de xeración simbólico-cultural, como parte das novas e múltiples modernidades emerxentes a escala global, de considerables raíces "locais". India, China, Rusia, Brasil, México, Turquía, México, Qatar, Venezuela, etc., dispoñen xa de centros de produción mediática e cultural que disputan a primacía ata fai pouco incontestable de Occidente na Aldea Global, e cuxo obxectivo é dotar de lexitimidade ás dinámicas de modernización propias e adaptalas aos seus substratos culturais, e mesmo relixiosos".
"A nova orde mundial en xestación será pois moi conflitiva, e é moi posible que presenciemos guerras máis ou menos abertas polos recursos, unha vez que desapareza a "estabilidade" que dá o funcionamento do mercado mundial e as institucións globais. E moi en concreto pódese romper o mercado mundial do petróleo e o carbón, ante a súa progresiva escaseza. Neste novo marco global o que ten máis que perder é por suposto Occidente, o que máis se beneficia da actual orde económica, financeira e institucional mundial.
Ademais, o peso económico e produtivo (aínda non financeiro) desprazouse xa en boa medida aos novos actores emerxentes globais, e Occidente depende del, polo que estes poden estar mellor situados, nun primeiro momento, ante a derruba da tríade: sistema financeiro-corporativo (privado), mercado global e marco xeopolítico actual. No entanto, iso é certo só en parte, pois Occidente é o que dispón do maior poderío militar, de forma aínda abafadora, en especial EUA, seguido polos países da UE. O que lle pode dar unha vantaxe "competitiva" na nova orde, pero só temporal, pois os outros grandes actores estatais globais están tamén en proceso de forte desenvolvemento armamentístico e militarización, consumindo gran cantidade de recursos de todo tipo en preparar as súas "máquinas de guerra"; ademais, detrás destas móvense poderosas estruturas empresariais que premen no mesmo sentido, especialmente en Occidente. Esta dinámica perversa dificultaralles aínda máis, e ata imposibilitará, chegado o caso, o inicio da ineludible Transición Enerxética, consumindo ademais moitos recursos económicos, materiais e enerxéticos polo camiño, e facendo máis difícil aínda a Transición Postfosilista".
Neste novo marco xeopolítico global o enfrontamento máis perigoso será entre os "grandes elefantes" estatais, moitos deles con armas de destrución masiva (nuclear, química, bacteriolóxica). Estámolo a ver tamén agora cos conflitos en Ucraína, Siria, entre India e Paquistán, etc.
"Ademais, os Estados en xeral terán que facer fronte non só á Crise Enerxética, quizais o seu principal problema a curto prazo, senón así mesmo aos agudos problemas derivados do Cambio Climático en marcha, e ás migracións humanas que este poida xerar, así como á agudización da Crise Ecolóxica e de Recursos. Todas elas impactarán especialmente nas metrópoles, e todas elas tamén estarán claramente presentes nas próximas dúas décadas. Xa estamos a ver os graves problemas para os Estados que está a xerar a xestión institucional dos impactos ambientais in crescendo (inundacións en Paquistán, incendios en Rusia, afundimento da plataforma de BP no Golfo de México, etc.)".
En resumo, o asunto do papel dos países mal chamados "emerxentes" é un tema moi importante e deberiamos abrir todo un traballo de reflexión cos movementos sociais dos devanditos países que -por certo- organizaron en anos pasados foros alternativos cando se reunían os gobernos dos BRICS.
Recomendo tamén a declaración que sacamos con ocasión do último cumio do G20 que aborda esta situación: "Fronte á ilexitimidade do G20, o que necesitamos é un cambio de sistema".
6. Como cres que se pode abordar mellor o #CambioClimático desde unha perspectiva de #LoitaContraAPobreza?
Primeiro de todo é importante analizar as causas estruturais, as causas socio-económicas do cambio climático e denunciar os seus máximos responsables, como gobernos, institucións financeiras internacionais ou grandes corporacións do sector petrolífero, enerxético, automobilístico, de infraestruturas, etc.
Hai un ano organizamos no marco do Foro Social Mundial en Túnez o Espazo Climático, e elaboramos unha declaración moi importante as organizacións alí presentes, creo que esta sería a miña resposta a esta pregunta:
O sistema capitalista explotou e abusado da natureza empurrando ao planeta ata límites insostibles que están a provocar cambios estruturais acelerados moi perigosos no clima.
Hoxe, a severidade e multiplicidade dos cambios climáticos -caracterizados por secas, desertización, inundacións, furacáns, tifóns, incendios forestais, desaparición de glaciares e casquetes polares- son claros indicios que falan dun planeta en chamas. Estes cambios tan extremos teñen un impacto directo nas persoas a través da perda de medios de subsistencia, de cultivos, de fogares e de vidas. Todo isto esta provocando éxodos masivos sen precedentes de emigrantes e refuxiados/as climáticos/as.
A humanidade e a natureza están a chegar ao bordo dun precipicio: podemos cruzarnos de brazos e proseguir a nosa marcha cara ao abismo, ou ben pasar á acción e reclamar o futuro que todos/as queremos.
Non permaneceremos indiferentes. Non permitiremos que o sistema capitalista nos queime a todos/as. Imos tomar medidas para cambiar o sistema e eliminar as causas estruturais do cambio climático. Chegou a hora de pasar dos discursos á acción.
Temos que fortalecer e impulsar a organización de movementos de base en todas as partes e sobre todo nas frontes de batalla onde máis hai en xogo.
Cambiar o sistema significa:
- Deixar máis de dous terzos das reservas de combustibles fósiles baixo a terra e o fondo do océano para previr niveis catastróficos de cambio climático.
- Prohibir as novas exploracións e explotacións de petróleo, areas bituminosas, gas non convencional, carbón, uranio e gas natural.
- Apoiar unha transición xusta para que os/as traballadores/as e as comunidades saian de economías de consumo intensivo de enerxía e avancen cara a economías locais resilientes, baseadas na xustiza social, económica e ambiental.
- Descentralizar a xeración de enerxía e colocar a súa propiedade baixo control das comunidades locais impulsando as fontes de enerxía renovables. Investir en infraestruturas enerxéticas locais, de pequena escala e baseadas nas propias comunidades.
- Deixar de construír megaproxectos e proxectos innecesarios de infraestrutura que non benefician á poboación e que son contribuidores netos de emisións de gases de efecto invernadoiro como son megaencoros, autoestradas excesivamente sobredimensionadas, proxectos enerxéticos centralizados de grande escala innecesarios e aeroportos superfluos.
- Rematar coa produción industrial de alimentos en grande escala orientada á exportación (incluíndo a produción agropecuaria) e promover sistemas de produción en pequena escala ecoloxicamente sustentables, que contribúan a arrefriar o planeta e que aseguren a soberanía alimentaria sobre a base da provisión de alimentos nutritivos que satisfagan as necesidades culturais das comunidades locais.
- Adoptar estratexias de “residuos-cero” mediante o fomento de programas de compostaxe e reciclado integral que reempracen o uso de incineradores de residuos que xeran gases de efecto invernadoiro.
- Rematar co acaparamento de terras e respectar os dereitos de pequenos/as agricultores/as, campesiños/as, e mulleres. Recoñecer os dereitos colectivos dos pobos indíxenas conforme á Declaración de Dereitos dos Pobos Indíxenas das Nacións Unidas, incluíndo os seus dereitos sobre as súas terras e territorios.
- Desenvolver estratexias económicas que creen novos tipos de "empregos climáticos" -traballos cunha remuneración decente que contribúan á redución de emisións de carbono- nos sectores das enerxías renovables, a agricultura, o transporte público e o reciclado de pezas industriais.
- Recuperar o control dos recursos públicos para financiar proxectos para o pobo e a natureza nos ámbitos de saúde, educación, alimentación, emprego, vivenda, recuperación de zonas húmidas, bosques e outros ecosistemas, e eliminar os subsidios ás industrias contaminantes, ao agronegocio e á industria militar.
- Retirar de circulación os automóbiles a través da construción de infraestruturas de transporte público limpo, adaptado aos recursos enerxéticos locais, non baseado en motores a combustión e que sexan accesibles e alcanzables a toda a poboación.
- Fomentar a produción e consumo locais de produtos sostibles para satisfacer as necesidades fundamentais da poboación e evitar o transporte de bens que poden ser producidos no lugar.
- Deter e reverter os acordos de libre comercio e investimentos ao servizo das transnacionais. Estes acordos promoven o comercio e os investimentos para a obtención da máxima ganancia á custa da forza de traballo, a natureza e da capacidade das nacións de definir as súas propias políticas.
- Frear a apropiación corporativa da economía e dos recursos naturais en beneficio das empresas transnacionais.
- Desmantelar a industria e infraestrutura militar, para así reducir as emisións de gases de efecto invernadoiro vinculadas á guerra, e destinar os recursos do orzamento militar á promoción dunha paz verdadeira.
Podedes atopar o documento aquí.
Logo habería que denunciar os graves retrocesos nas políticas de cambio climático do goberno español, recoméndovos os seguintes comunicados:
– Agrocombustibles, caros para as arcas públicas e para o clima.
– Esixen ao Parlamento Europeo abandonar o sistema de comercio de carbono (ETS).
Tamén che recomendo a seguinte liña de traballo: Ecoloxistas en Acción apoia o chamamento do fórum sobre cambio climático 'Alternatiba', que se celebrou recentemente en Bayona e que nos convoca a multiplicar os pobos das alternativas.
7. Cal é o porqué desta fenda xigantesca nos mercados? É desinformación á hora de consumir? É a ditadura que xeran as marcas cos seus sistemas? Foron os chineses coa súa baixada de prezos? Está todo conectado? Como podemos poñernos mans á obra?
A crise alimentaria é o resultado de múltiples impactos relacionados coa industrialización e globalización da agricultura e o sistema de produción e consumo, e as súas orixes deben buscarse tamén en dous procesos históricos, un de máis longo recorrido, a aceleración dos procesos de urbanización a escala planetaria (relanzados no seu día pola revolución industrial) e o desarraigamento do campesiñado da súa terra -sobre todo nos últimos 200 anos-, así como os impactos negativos da globalización económica e da liberalización das políticas agrarias, comerciais e financeiras nas últimas décadas.
A emerxencia alimentaria que afecta sistematicamente a centos de miles de persoas e sinalada por moitos medios de comunicación e axencias de axuda humanitaria como "fatalidade dunha catástrofe natural" (secas, inundacións…), ten causas políticas e económicas, así como os conflitos bélicos polo control de recursos naturais, e os axustes impostos polo Fondo Monetario Internacional e o Banco Mundial para pagar a débeda externa en detrimento da protección e das subvencións dos pequenos agricultores. As políticas agrícolas e comerciais neoliberais converteron os alimentos nunha mercadoría e favoreceron a especulación financeira coas materias primas alimentarias e o roubo de chan fértil por parte de investidores estranxeiros (agroindustria, gobernos, fondos especulativos, bancos…). Todo isto, á súa vez, diminuíu a capacidade destes países para autoabastecerse e fíxoos depender da importación alimentaria, provocando a expulsión de miles de campesiños das súas terras e a suba do prezo de cereais básicos.
O informe 'O Estado dos recursos de terras e augas do mundo para a alimentación e a agricultura' sinala que se ben nos últimos 50 anos houbo un aumento notable na produción de alimentos, estes supostos "logros" estiveron ligados á xestión de sistemas agrarios que degradaron as terras e os sistemas hídricos dos que depende esta produción (desde as terras altas dos Andes ata as estepas da Asia central, desde a cunca hidrográfica do Murray-Darling de Australia ata o centro dos Estados Unidos). Ao mesmo tempo, mentres se perciben cada vez máis colos de botella en materia de recursos naturais, a competencia polas terras e a auga volverase "omnipresente", indica o informe. Isto inclúe a competencia entre usuarios urbanos e industriais, así como dentro do sector agrícola, entre a produción pecuaria, a de cultivos básicos, a de cultivos non alimentarios e a produción de agrocombustibles.
Todos estes procesos vense agravados polo quentamento global, que afectará, sen dúbida, ás producións agrarias, supoñendo un impacto directo sobre as poboacións campesiñas. Prevese que o cambio climático modifique as pautas das temperaturas, as chuvias e o caudal dos ríos, dos que dependen os sistemas de produción de alimentos do mundo. Segundo a FAO (Organización de NNUU para a Agricultura e a Alimentación), un aumento das temperaturas de 3-4ºC provocaría unha caída da produción dun 15%-35% en África e en Asia Occidental e dun 25%-35% en Oriente Medio. Ademais, o aumento de temperaturas previsto e os cambios de patróns de chuvias diminuirán o período de cultivo en máis dun 20% en moitas partes da África subsahariana. Os países de latitudes baixas (Sur de Europa), onde xa existen graves problemas de aridez, perda de chan fértil e secas, tamén son especialmente vulnerables. Segundo o informe Stern, a perda de produción agraria global sería do 20% cun aumento das temperaturas de 2ºC (e co aumento das emisións de gases con efecto invernadoiro o aumento da temperatura media global será de máis de 3,5ºC), con custos de produción maiores aos actuais. Segundo a ONU para 2080 outros 600 millóns de persoas poderían estar en risco de padecer fame como consecuencia directa do cambio climático. "O conxunto de repercusións destas presións e as transformacións agrícolas conseguintes puxeron algúns sistemas de produción en risco de desintegración da integridade ambiental e a súa capacidade produtiva", dixo Jacques Diouf, da FAO.
A especulación financeira coas materias primas -e moi especialmente cos produtos agrícolas-, o acaparamento de terras, a febre dos agrocombustibles e a crise enerxética (dependencia da agricultura industrial do petróleo e os combustibles fósiles en declive), o cambio climático en marcha (cuxas consecuencias provocan cada ano a morte de máis de 350.000 persoas), a desertización e destrución de chan fértil, a perda de biodiversidade, a contaminación e perda das subministracións de auga (entre outros polo quentamento global), o estancamento dos rendementos dos cultivos industriais dentro do paradigma dos monocultivos, son algúns dos factores que inflúen no afondamento da guerra polos alimentos, un dos conflitos presentes máis descoñecidos e que máis vítimas está a causar.
Segundo algunhas estimacións, actualmente hai 1.300 millóns de persoas no mundo que non teñen suficientes alimentos. Están a xurdir novas guerras e conflitos armados polos recursos e o territorio, e esténdese a violencia contra aquelas persoas que traballan a terra para unha poboación cada vez máis urbana (e afastada do medio rural e ambiente).
Ademais, a agricultura está a recibir novas presións da "economía verde" e a "nova bioeconomía", baseada no uso masivo de biomasa e a bioloxía sintética, a xeoenxeñería e as falsas solucións ao cambio climático (REDD, biochar, "transxénicos climáticos", etc.). Neste contexto -e uns recursos naturais finitos- débense entender os recentes anuncios da Comisión Europea de adoptar unha estratexia orientada á bioeconomía co fin de asegurarse e incrementar o uso de cada vez mais recursos biolóxicos da terra e o mar como insumos para a produción de alimentos e pensos, así como para a produción industrial e enerxética.
Outro instrumento perigoso é a Política Agraria Común (PAC) da UE que ten unha forte influencia sobre o estado da pobreza e inseguridade alimentaria mundial, polo que é necesario ter en conta a súa dimensión exterior. En primeiro lugar, a UE é un dos poderes dominantes no comercio internacional agrario, sendo o maior exportador de produtos alimentarios procesados, o segundo maior exportador de produtos lácteos e de carne de porcino e o terceiro maior exportador de produtos avícolas e trigo.
Grandes explotacións agrarias e empresas agroindustriais, así como procesadores de alimentos, benefícianse dos subsidios da PAC (actualmente 57.000 millóns de euros ao ano), o que lles permite realizar exportacións de materias primas agrarias e alimentos procesados a baixo custo desde Europa ao mercado mundial, o cal destrúe os mercados locais en terceiros países antano abastecidos polo campesiñado (efecto coñecido como dumping, venda de produtos por debaixo do prezo real de produción) e alenta un modelo agroexportador a expensas da produción e soberanía alimentaria local.
Campesiños locais e procesadores de alimentos no Sur Global que non poden competir coas importacións subvencionadas da UE enfróntanse ao risco de ser desprazados por unha competencia inxusta. Ademais, grazas ao Acordo sobre Agricultura da OMC e os Tratados de Libre Comercio da UE, a maioría dos países do Sur Global están obrigados a abrir os seus mercados agrarios á importación da sobreprodución da UE, o cal xera desemprego, desprazamento forzado, a perda de acceso á terra, a imposición dun modelo de produción intensivo no emprego de enerxía, auga, fertilizantes e residuos, imposición de variedades concretas de sementes e perda de agrobiodiversidade, impactos na saúde pública e no tecido social rural. Pero tamén na propia UE, a PAC causou a redución do 20% do número de explotacións agrarias entre 2003 e 2010, en soamente oito anos, a UE perdeu 3 millóns de explotacións (EUROSTAT, 2011), nalgúns países de Europa central ou báltica, a caída é máis forte, ata un 47% en Estonia.
Actualmente, na UE-27 centos de millóns de animais (vacas, porcos, ovellas, galiñas e polos) son criados en granxas industriais -na maioría dos casos en condicións crueis, non respectando o benestar animal e creando graves problema para a saúde pública- e alimentados con forraxe e pensos compostos, dos cales o 30% é producido pola industria dos pensos. A UE é o segundo produtor mundial de pensos compostos, tras os EUA, por motivos que teñen que ver coa concentración corporativa resultante do proceso de liberalización e integración económica da UE así como coa expansión duns patróns dietéticos insostibles que aceleraron o aumento da produción e consumo de produtos cárnicos e lácteos.
Algunhas das empresas de pensos europeas encóntranse entre as máis grandes do mundo, moitas delas de Holanda, tales como Nutreco, Provimi, De Heus e Cehave Landbouwbelang, así como AB Agri (Reino Unido), Glon (Francia), DLG (Dinamarca), Veronesi (Italia), InVivo NSA (Francia) e Agravis Raiffeisen (Alemaña), con cada vez máis presenza internacional. Estas empresas multinacionais, igual que a gandaría industrial da UE, dependen fortemente das importacións de pensos cun alto valor proteínico.
Tres cuartas partes do consumo de pensos ricos en proteínas da UE satisfaise actualmente con importacións. O 68% das materias primas destinadas aos pensos animais provén da fariña de soia (e só 2% prodúcese no mercado interior), por iso a UE-27 é o maior importador mundial de fariña de soia e o segundo maior importador de fabas de soia, detrás de China (en 2010 a UE comprou 23 millóns de toneladas de fariña de soia e 13,4 millóns de toneladas de fabas de soia).
A maior parte da fariña de soia importada á UE vén de Brasil (51%) e Arxentina (42%); a faba de soia provén de Brasil (45%), EUA (21%), Paraguai (17%), Canadá (9%), Uruguai (4%) e Arxentina (2%). Todo iso está a causar graves consecuencias socioambientais. Un dos moitos sinais de alarma é que o 60% das plantacións de soia en Brasil son cultivos transxénicos, en EUA o 93% e en Arxentina case a totalidade. As importacións de soia da UE requiren ao redor de 19,24 millóns de hectáreas de terra cultivable no exterior, preto do 40% das importacións virtuais do uso de terra da UE.
Pero HAI ALTERNATIVAS: en 2011, o Relator Especial para o Dereito á Alimentación da ONU presentou o seu informe 'A agroecoloxía e o dereito á alimentación' ante o Consello de Dereitos Humanos, demostrando que as explotacións agrícolas campesiñas poden duplicar a produción de alimentos nos próximos 10 anos en zonas críticas a través do uso de métodos ecolóxicos. "Ata a data, os proxectos agroecolóxicos amosaron un rendemento medio das colleitas do 80% en 57 países, o que significa un aumento do 116% de media en todos os proxectos desenvolvidos en África" explicou Olivier De Schutter. "Os proxectos máis recentes levados a cabo en 20 países africanos demostraron que pode duplicarse o rendemento das colleitas nun período de 3 a 10 anos. "A agricultura convencional acelera o cambio climático, non é resiliente aos choques climáticos e esixe insumos que resultan caros. Simplemente xa non resulta a mellor opción no contexto actual", advertiu De Schutter.
"Un amplo sector da comunidade científica recoñece agora os efectos positivos da agroecoloxía na produción alimentaría, na redución da pobreza e na mitigación do cambio climático, e isto é precisamente o que se necesita nun mundo coma o noso onde os recursos son limitados". O informe exhorta os Estados a que dirixan os seus esforzos cara á agroecoloxía para poder así satisfacer as necesidades alimentarias da súa poboación. De Schutter exhortou os Estados a que apoien as organizacións campesiñas, as cales demostraron unha grande habilidade á hora de difundir as mellores prácticas agroecolóxicas entre os seus membros.
"O fortalecemento das organizacións sociais demostrou ser tan potente como a distribución de fertilizantes. Os pequenos campesiños e os científicos poden crear prácticas verdadeiramente innovadoras cando traballan cóbado con cóbado", explicou De Schutter. "Non resolveremos a fame nin pararemos o cambio climático coa agricultura industrial das grandes plantacións. A solución reside en apoiar o coñecemento e a experimentación dos agricultores e campesiños e no aumento dos ingresos dos pequenos propietarios para contribuír así tamén ao desenvolvemento rural", concluíu.
Ecoloxistas en Acción avoga por sistemas circulares que imitan aos ciclos naturais para producir alimentos, enerxía, materiais e auga potable. Modelos de economía circular que reintegren aos alimentos e a produción de enerxía coa auga e a xestión de residuos tamén pode xerar empregos e ingresos en zonas rurais e urbanas. Isto asegura que a riqueza creada se mantén dentro da economía local e rexional.
Unha transformación cara a sistemas alimentarios relocalizados será de grande axuda para abordar o cambio climático e outros desafíos como a diminución de fontes de auga, a transición enerxética, o emprego de fertilizantes naturais e a recuperación de biodiversidade agraria. Circuítos curtos de comercialización de produtos agrarios tamén proporcionan a base para a soberanía económica e política, a capacidade dos cidadáns para xestionar democraticamente os seus propios asuntos e participar con outras comunidades en retos globais.
O reto é desenvolver colectivamente sistemas flexibles de produción e distribución de alimentos con, por e para os cidadáns, para reducir a pegada ecolóxica e promover o control democrático local sobre os medios de vida. Pero por suposto non podemos analizar a comida e a agricultura de xeito illado, necesitamos examinar as formas de reintegración dos alimentos e a produción de enerxía coa auga e a xestión de residuos nunha diversidade de contextos locais nas zonas rurais e urbanas, e en diferentes escalas. Unha reruralización e repoboación do campo serán procesos enormemente complexos e lentos.
8. A miña cuestión vai enfocada en torno ao mercado da alimentación e a un consumo sen intermediarios, directamente en relación coas e cos produtores. Ata que punto os cidadáns que habitamos grandes urbes podemos tomar decisións para cambiar prácticas coma esta? Ata que punto ditas experiencias son viables?
As persoas que queremos cambiar este modelo agroalimentario insostible e inxusto SOMOS A ESPERANZA. E a cuestión de organizarse é clave e fundamental.
Grupos de consumo: bo para todos/as. Cada vez é máis doado acceder aos alimentos ecolóxicos. Pero propoñémoste que organices un grupo de consumo de alimentos ecolóxicos que compra directamente aos/ás produtores/as, por varias razóns:
- Eliminamos intermediarios que elevan o prezo dos alimentos de forma innecesaria. Dese xeito, o/a agricultor/a recibe un prezo xusto, e os/as consumidores/as pagamos un prezo xusto.
- Temos a posibilidade de coñecer directamente aos/ás agricultores/as: a forma en que traballan, as problemáticas que lles afectan, as distintas posibilidades de colaboración entre produción e consumo…
- Coñecemos outra xente do noso barrio ou vila, fortalecendo lazos entre veciños/as e gozando de realizar actividades saudables en compañía.
- Conseguimos manter formas de vida dignas e sostibles: mantemos un medio rural vivo e sostible, preto dos núcleos de maior tamaño, e contribuímos así a manter a natureza e ao equilibrio territorial.
Crear e participar en grupos de consumo é máis doado do que se pensa, recoméndovos o tríptico que fixemos sobre o tema.
9. Que che parece a iniciativa das sementes de código aberto (OSSI)? Cres que axudará a vencer o monopolio das grandes corporacións?
Opoñémonos a que as sementes sexan unha mercadoría ou que haxa patentes sobre a vida, e as sementes son vida por iso apoiamos as Redes de Sementes como por exemplo a Rede Andaluza de Sementes 'Cultivando Biodiversidade'.
O perigo: a Comisión Europea está máis preto da agroindustria das sementes que da agrobiodiversidade. Por iso nos opuxemos á proposta de lexislación da Comisión Europea sobre material de reprodución vexetal. Recoméndovos a campaña Sementando Alternativas.
E a chamada da Vía Campesiña no marco da Semana de Loita pola Soberanía Alimentaria e o Día Internacional da Loita Campesiña, o 17 de abril, que tiña como centro a defensa das sementes.
10. Que ten que cambiar do papel da tecnoloxía para acadar un modelo máis sustentable?
A tecnoloxía é unha ferramenta e dependendo de como a utilicemos, en mans de quen estea, dependendo das situacións sociopolíticas pode axudar a resolver problemas ou crear problemas tremendos. Non hai unha resposta simple, non hai "ou branco ou negro". Por exemplo na actual sociedade de dominación, explotación e opresión patriarcal, a tecnoloxía é moitas veces utilizada para manter o status discriminatorio dos homes por exemplo no mundo do traballo asalariado, o traballo doméstico, etc. Temos as casas cheas de tecnoloxía, no entanto as mulleres seguen realizando a maior parte do traballo de coidados e reprodución da vida, así que a tecnoloxía non resolveu a situación de desigualdade.
Dicía Ramón Fernández Durán: "O Ser Humano viviu o 99% da súa existencia moi próximo ao Estado estacionario, pero o uso masivo de combustibles fósiles rompeu "definitivamente" esa tendencia facendo viable o crecemento exponencial. E é sobre a base del, e nun momento e circunstancias históricas moi determinadas, cando Europa empeza a conquista do mundo e se inicia a expansión do capitalismo, que xorde e se consolida o mito do Progreso sen límites, que se reforza finalmente coa Revolución Industrial. Hoxe en día ese mito alcanzou ao mundo enteiro, co novo Capitalismo Global, e adoptou a forma de fe no Crecemento perpetuo. Un crecemento que non pode ser senón positivo e necesario para que o futuro sexa unha versión mellorada do presente, e en prol do cal hai que sacrificar calquera cousa. E todo iso a través dun crecente dominio da Natureza, mediante o sistema Ciencia-Tecnoloxía, para poñela ao noso servizo, pois non en van somos a Especie Elixida, dinnos, e somos inmunes ás leis naturais".
Parece que coma se a fe na todopoderosa tecnoloxía será das últimas crenzas en caer, o que quizais non empece a acontecer ata que entre en crise a Sociedade da Imaxe, a Información e a Comunicación, que é a que apuntala aínda os "Deuses" da Modernidade e crea os mitos da Postmodernidade.
A xente foi "educada" ata agora en crer nas solucións doadas, en desenlaces felices aos nosos problemas a través da tecnoloxía, na confianza nas estruturas políticas e empresariais, na fe no mercado, na delegación nos expertos e sobre todo en que vai poder manter e mellorar o seu "nivel de vida".
Así pois, nas próximas décadas as novas economías estarán baseadas na reutilización, reciclaxe e saneamento ambiental dun sistema urbano-agroindustrial en descomposición, recuperando probablemente parte das tecnoloxías preindustriais e industriais simples que foran desprazadas pola potencia e complexidade da Sociedade Hipertecnolóxica. Os restos tecnolóxicos desta seguiranse utilizando probablemente de forma parcial e declinante durante un tempo, mentres sexa posible, ata que finalmente non poidan ser substituídos. Tal e como acontece en Cuba cos coches dos anos 50 previos á revolución. Logo, no medio e longo prazo, será preciso seguir desenvolvendo tecnoloxías simples que permitan camiñar cara a sociedades ecotécnicas.
11. O concepto do cambio climático tivo unha grande acollida, cando menos cuantitativa, nos medios de comunicación. Na túa opinión, cométense moitos erros na cobertura mediática deste fenómeno? Cales son os máis comúns?
Claro que si. Só hai que ver as informacións parciais e as conclusións equivocadas que se están a sacar da publicación do último informe do IPCC. Fálase, por exemplo, de que a resposta é “máis fracking” e “máis uso de gas natural” como “tecnoloxías pontes” e de “transición”, cando iso non é o que di o informe exactamente, senón que hai que ler os detalles.
Eu non son experto na análise dos medios, pero recoméndovos os seguintes materiais sobre o tema:
Fan falla medios de comunicación que sinalen os responsables da inacción ante o cambio climático, un traballo de comunicación política, que vai ao fondo das cuestións, non só superficialmente cando hai "desastres", senón unha pedagoxía popular do día a día, e que deixe de ver o tema como algo “afastado” no tempo e “lonxe” de nós, que "só" afecta a poboacións nos países do Sur.
Hai moita desinformación sobre o tema, pero ultimamente sobre todo hai moito silencio. E debemos romper o silencio, pero tamén contribuír á comunicación política que axuda aos procesos de transformación e construción de alternativas ao sistema capitalista.
12. Estes días Greenpeace publicaba un vídeo do desxeo e os seus efectos en España. Realidade ou ficción?
A miña resposta: realidade. Estamos ao límite para chegar a tempo de salvar o clima; "só faltan cinco minutos para media noite", afirmaba recentemente o presidente do Grupo Intergobernamental de Expertos sobre a Evolución do Clima. Desgraciadamente, xa ninguén pode dubidar da gravidade que ten o trastorno climático: "ciclóns, tornados, inundacións, tempestades e secas… Entre 1980 e 2011 as catástrofes climáticas custaron a vida a unhas 30.000 persoas e causaron danos por máis dun billón de dólares en Norteamérica, segundo un estudo da reaseguradora alemá Múnic Re publicado en outubro de 2012. En trinta anos o número de catástrofes climáticas case se quintuplicou en América do Norte, mentres que se multiplicou por catro en Asia, por 2,5 en África e dobrouse en Europa".
Xa non hai dúbidas sobre a orixe do cambio climático.
13. Paréceche positivo o auxe e a demanda que están a ter as hortas urbanas?
Claro que si. O movemento dos hortos urbanos é moi antigo, estivo moitas veces a resolver problemas en situacións de crise e son unha peza clave na loita por un cambio do modelo agroalimentario, son unha fonte de pedagoxía e de loita por transformar as cidades, achegar as cidades e o mundo rural, apoiar a loita por un mundo rural vivo.
Sobre hortas recoméndovos este artigo, moi bo. Tamén vos recomendo coñecer a experiencia dun proxecto moi bonito de Ecoloxistas en Acción Sevilla 'O teu lixo vale un ovo'.
Contacto con Tom Kucharz:
Email: agroecologia@ecologistasenaccion.org
Twitter: @tomkucharz
Facebook: www.facebook.com/tom.kucharz
Tel.: 91 531 23 89